ЮАНЬ УЛСЫН НЭРТ ЯРУУ НАЙРАГЧ БАЯН ЖАНЖИНЫ ШҮЛЭГ ЗОХИОЛЫН ДЭЭЖ

Манай хамт олонд бусадтай бүтээлээ хуваалцах бичгийн хүн нэгээр нэмэгдсэнд таатай байна. Ийнхүү түүний анхны бичлэгийг та бүхэнд хүргэж байна. Би бээр уншаад сэтгэл ихэд хөдөлснөө нууух юун.

Монголын уран зохиолын өв сан, монголын уран зохиолын түүх, түүний гадаад дотоод харилцаа холбооны судалгаанд томоохон байр эзэлэх нэгэн салбар бол монгол зохиолчдын харь хэлээр бичсэн бүтээлүүд болно. Үүнд: хятад, төвд, манж зэрэг хэлээрх уламжлалт уран зохиол, өнөө үед бол орос, англи, герман зэрэг европ хэлээр туурвисан монгол зохиолчдын бүтээлүүд хамаарна. Манай орны эрдэмтэн судлаачдын хувьд их төлөв төвд хэлээр бичсэн уран зохиолын судалгаанд анхаарал хандуулж ирсэн бөгөөд энэ чиглэлээр судалгаа, сурталчилгааны бүтээл нэлээд хэвлэгдэж, зэгсэн амжилтад хүрсэн юм.

Хятад хэлт монгол уран зохиолыг судлах, өргөн олны хүртээл болгох чиглэлээр БНХАУ-ын эрдэмтэд, нэн ялангуяа Өвөр Монголын эрдэмтэн судлаачид, орчуулагчид идэвхтэй ажиллаж ирсэн бөгөөд сүүлийн жилүүдэд Я.Ганбаатар зэрэг манай орны эрдэмтэн судлаачид ч мөн энэ талаар анхаарч хятад хэлээрх монгол уран зохиолыг судлан сурталчлах, тэдгээрээс дээжлэн орчуулж олон нийтэд хүргэх ажлыг эхлүүлээд байна. Судлаачдын тооцоо судалгаанаас үзвэл, хятад хэлээр бүтээлээ туурвиж байсан монгол зохиолчийн тоо хоёр зуу хол давж, тэдгээрийн олон зуун зохиол бүтээл олдоод байгаа ажээ. Энэ удаад бид, Юань улсын гарамгай жанжин, нэрт шүлэгч Баян чинсан, түүний шүлэг бүтээлийн талаар өгүүлэх өчүүхэн тэмдэглэл болон шүлгүүдийнх нь монгол орчуулгыг уран зохиол шимтэн уншигч олноо өргөн барьж байна.

Баарины Ширээт өвгөн, Алаг Нааяа хоёр хөвгүүнээ дагуулан ирж Чингис хаанд хүчин зүтгэсэн ёсон хийгээд цаашид Их хааны итгэлийг дааж, түүний түшиг хишгийг хүртэж явсан тухай “Монголын нууц товчоо” тэргүүтэн түүхэн сурвалж бичгүүдэд тод дэлгэр тэмдэглэн үлдээсэн байдаг билээ. Баарины Ширээт өвгөний ач буюу Алагийн хөвгүүн Сэгүүдэй ч мөн Хулугу хааныг даган баруунш одож Ил хаант улсад хүчин зүтгэж явжээ. Баян жанжин бол тэрхүү Сэгүүдэйн хүү юм. Баян жанжины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, түүний эрдэм мэдлэгийн цар хэмжээний талаар эрдэмтэн Я.Ганбаатар, “Хятад хэлээр зохиол бүтээлээ туурвиж асан төрийн зүтгэлтэн, цэргийн ноёд жанждын дотроос Өмнөд Сүн улсыг хураангуйлан захирах их цэргийн ерөнхий жанжин Баян бусдаас онцгой. Араб, перс дахиныг эзлэн суусан Монголын Ил хаант улсад төрж өссөн түүнийг Хубилай хаан ихэд таашаан тоож, дэргэдийн шадар жанжнаа болгосон төдийгүй өөрийн хүслийг гүйцээн нийт Нангиад орныг хураан нэгтгэх их үйлийн үлдсэн хэсэг болох Өмнөд Сүн улсыг дайлах аян дайны ерөнхий захирагч, цэргийн жанжнаар түүнийг тохоон томилж гүйцэтгүүлсэн түүхтэй. Баян жанжин бол Ил хаадын дэргэд шадар өсч бойжсон тул бас араб, перс зүгийн боловсрол мэдлэгтэй ч байж мэдэх агаад хожмоо Хубилай хааны дэргэд ирж насан туршдаа шадарлан суухдаа хятад зүгийн боловсрол мэдлэгийг сайтар эзэмшиж чадсан, нэг үгээр хэлэхэд дорно өрнийн мэдлэгийг хослуулсан их номтой хүн байсан авай” /Я.Ганбаатар, “Нангиадын сонгодог утга соёлын товчоон”, Уб., 2006, 281-282-р тал/ гэж товч тодорхой өгүүлсэн байдаг.

Жи Юаний хоёрдугаар он буюу аргын тооллын 1274 онд Хубилай хааны зарлигаар Баян жанжин цэрэг дайчлан Өмнөд Сүн улсыг дайлаар мордсон бөгөөд ердөө хоёр жил орчим хугацаанд л их хэргийг бүтээж Өмнөд Сүн улсыг мөхөөжээ. Түүнчлэн, Баян жанжин чухамдаа ямархан удирдагч хүн байсан талаар Өвөр Монголын эрдэмтэн Б.Төмөрбагана, “Цэргийн жолоодогч эрхбиш баатар мэргэн хосолж түмэн газрыг харааны үзүүр мэт нүдлэн, тэнгэрийн доорхийг алган дээрээ эзэмшсэн авьяас чадвартай байх нь чухал. Баян яг ийм гарамгай жолоодогч мөн. Тэр хорин түмэн хуяг цэргийг захирахдаа нэг хүнийг л захирч байх мэт, арга бодолго нь гайхалтай, шагнах яллах нь тодорхой. Түүний жолоодлого дор Юань улсын хүчирхэг цэрэг гурван зам хуваагдан Жиннан оронд түрэн орж, тавхан сарын дотор Ханшуйд хүрэхдээ зам дагуух хот сууринг цөмий нь байдан авсан билээ” /Б.Төмөрбагана, “Баян чинсан ба түүний шүлгийн зохиол”, Хөх хот, 1982/ хэмээн үнэлэн тэмдэглэжээ.

Баян жанжины шүлэг зохиолоос тун цөөн шүлэг өнөө бидний үед уламжлан ирсний зонхи нь Өмнөд Сүн улст аян дайн хийж явах үедээ бичсэн шүлэг бололтой байдаг. Хэдийгээр тооны хувьд цөөн боловч тэдгээр шүлгүүд нь ур маяг, уран дүрслэл хийгээд гүн гүнзгий утга агуулгаараа хятад хэлт яруу найргийн ертөнцөд тодрон ялгарч, өөрийн гэсэн байр суурийг хэдийнээ бат нут эзэлсэн гэж болно. Ингэж хэлсэн учраа дараах хоёр зүйлээр товч тайлбарлахыг оролдоё. Үүнд: 1. Эртний хятадын яруу найрагт хөрш зэргэлдээх нүүдэлчин ард түмний аж төрөл, ёс заншил, дүр төрх, үйл хөнөөлийг ихэвчлэн өнгөн талаас нь буюу суурин соёл иргэншилт хүний нүдээр харж дүрслэн гаргасан байдаг /эрдэмтэн Я.Ганбаатар – хятадын сонгодог яруу найраг, аман зохиол дахь нүүдэлчдийн сэдвийг хөндөж, энэ талаар цааш гүнзгийрүүлэн судлахын учир холбогдлыг танилцуулсан нэг бус бүтээл хэвлүүлснийг тэмдэглэе/ бол Баян жанжин түүнийг улам гүнзгийрж өөрийн шүлгүүддээ нэгэн монгол хүний /баатар эрийн/ бодол сэтгэл, оюун санааны ертөнцийг илүүтэй нээн гаргасан; 2. Тийнхүү нээн гаргахдаа монгол ардын баатарлаг тууль адил эрэмгий бадрангуй өгүүлэмж, уран хэтрүүллийг хэрэглэсэнд оршино.

Баян жанжины шүлгүүдийн монгол орчуулгыг Эрхэм уншигч авгай толилон үзэж, үнэт зөвлөгөөгөө бидэнд хайрлана уу.

ЛИ ЗЯН ХОТЫН ШИНЭ БАЛГАСЫГ ЭВДСЭН НЬ

Ид хаваар зуун түмнийг наадгай мэт хөдөлгөж
Их Юаний ноён чинсан, Өмнөдийг цэрэглэн төвшитгөмүй.
Үелзэх Ханшуй мөрнөөр завь урагшлахуй долгион нь догшин.
Ү-гийн нутгаар морьд довтлохуйяа өвс модон хувхайрмуй.

Түнэр үүл мянган газарт эгшнээ харанхуйлан бүрхэхүйеэ
Түүдэг гал түмэн, уулнаа шөнийн гүнд гэрэлтмүй.
Тэнгэрийн санаа тогтсон ажгуу, хэврэг Сүн мөхмүй,
Таван өдөр залгаагаар хоёр хотыг эвдчүхүй.

(- Я.Ганбаатар, “Юань улсын үеийн монголчуудын хятадаар бичсэн шүлгийн сонгомол”, Уб., 2007, 38-р тал)

МАЛИА /Ташуур/
Нэг үе нь урт болой, нөгөө үе нь охор
Хэдэн зэрэг дөрөө тогшсоор саруул шөнөөр буцмуй.
Гурван тохой суран ташуур ир мэс үгүй атал
Зуун түмэн хүчирхэг цэрэг түүний дохилгыг дагамуй.

( – Дамбийпэлжид, Шинг Хан, “Эртний монгол зохиолчдын хятад шүлэг дууллын сонговор”, Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо, 2002, 8-р тал)

ХААНЫ ЗАРЛИГААР ЖИННАН ОРНЫГ ТӨВШИТГӨХҮЙ

Атгасан сэлмээр уулыг заахуйяа уул хагаран алдаж
Унасан морьдоо мөрнөөс услахуйяа мөрөн ширгэх шахлаа.
Хүчирхэг цэрэг зуун түм Жиннан газарт орохуйд
Хүн амтны халуун цус зэвсэг эс бялдлаа.

( – Дамбийпэлжид, Шинг Хан, “Эртний монгол зохиолчдын хятад шүлэг дууллын сонговор”, Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо, 2002, 7-р тал)

МЭЙ ЛИН ДАВААГААР ӨНГӨРӨХДӨӨ

Эгнээ тэргүүлэн цэрэг удирдаж Июүй Лин даваагаар буцахуйяа
Эзний сүр хүрсэн газар бүрэн элсэж төвширвэй.
Эрхэн бузгайд Жиннан орноос эд эрдэнэ авах юун,
Энгэр дээрээ хэдэн салаа тэргүүлэгч цэцэг л зүүсүү.

( – Дамбийпэлжид, Шинг Хан, “Эртний монгол зохиолчдын хятад шүлэг дууллын сонговор”, Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо, 2002, 8-р тал)

ШИ ЧҮН ЛИ ХЭМЭЭХ ДУУЛАЛ

Алтан загаст хас бүсээр монгол дээлээ ороож
Аралт тэргэнд туг намируулсан ноёдын чуулга чуулахуйяа
Агуу төрийн хэрэг зарга бийрийн үзүүрээ таслагдмуй
Аз заяа дэгдвэй зээ
Авралт эзний алжаал зүдүүрийг хагас хуваалцан авсугай.

( – Дамбийпэлжид, Шинг Хан, “Эртний монгол зохиолчдын хятад шүлэг дууллын сонговор”, Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо, 2002, 13-р тал)

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ