“Шинэхэн vеийн яруу найргийн хэлний асуудалд”

Олон зуун, мянганы тvvхтэй нvvдэлчин Монголын их утга зохиол буурал тvvхийнхээ турш уналт буурал, єсєлт хєгжил, сэргэн мандлын олон арван мєчлєгтэй тохиосны нэгэн онцгой євєрмєц тvvхэн цаг vе нь “Орчин vеийн Монголын уран зохиол” хэмээх нэр томьёоллын дор авч vздэг 1911 оны Yндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєнєєс хойшхи сvvлийн зуун жилийн тvvх билээ. Шинэ цагийн утга зохиолын ариун єргєє, сvлд хийморь нь болсон МЗЭ vvсэн байгуулагдсаны 80 жилийн ойн босгон дээр бид эдvгээ тулж ирээд байна.
Єнєєдєр манай их утга зохиол нь тєрєл зvйл, хэв маяг, утга-сэдэв, сэтгэлгээний тєвшин, уран сайхны хэлбэр, дvр, єгvvлэмж, хэл найруулга гэх мэт орчин цагийн vгийн урлагийн тогтсон жишиг vндсэн vзvvлэлтvvдийн хувьд туурга тусгаар vндэстний давтагдашгvй євєрмєц дvр тєрх, vнэт зvйлс бvхий бичгийн утга зохиол болж нэгэнт чадсан билээ.Тэнгэрээс заяаж, бурханаас бэлэглэсэн урлан бvтээх авьяас билиг, гоо сайхны нандин мэдрэмж, vгийг эзэмдэх ховорхон заяаг эхийн цагаан сvvтэй хамт амлаж єссєн vе vеийн уран бvтээлч, зохиолч, яруу найрагч Та бvхний бvх амьдрал-сэтгэл зvр¬хээ зориулсан уран бvтээлийн Тань ачаар бид єнєєдєр дэлхийд данстай утга зохиолын их тvvхтэй, боловсролтой, орчин цагийн жишигт хvрсэн бичгийн цогц утга зохиолтой болж чадсан юмаа.
Бид єнєєдєр манай утга зохиолын шинэ цагийн тvvхийн нэгэн тэргvvлэх чиглэл, салшгvй бvрэлдэхvvн хэсэг болох яруу найргийн салбар дахь хэлний асуудлаар санал солилцож, энэхvv бяцхан илтгэлийг хэлэлцvvлж байна.
Юуны ємнє бидний илтгэлийн хамрах хvрээ явцуу болохыг тодотгож байна. Yvнд, цаг хугацааны хувьд шинэ vеийн утга зохиолын тvvхийн нэн євєрмєц, онцгой содон, тvvхэн эргэлтийн он жилvvд 1990-ээд оноос хойшхи vеийг хамарч байгаа бол тєрєл зvйлийн хувьд их утга зохиолыг бvрдvvлэгч гурван гол тєрлєєс яруу найргийн салбарыг оноожээ. Харин сэдвийн хувьд vгийн урлагийн vндсэн шалгуур, уран сайхны дvр бvтээх гол хэрэглэгдэхvvн хэл найруулгын асуудалд анхаарал хандуулж байна.
Ерєєс уран зохиол нь хэл яриаг ашиглаж дvр бvтээх vндсэн арга хэрэгсэл болдог учраас утга зохиолын онолын сэтгэлгээний бvх тvvхийн туршид аливаа зохиол бvтээлийн хэл найруулгын судалгаанд онцгой анхаарал хандуулж ирсэн билээ. Нэн ялангуяа, орчин цагийн буюу тодруулбал єнгєрсєн ХХ зууны утга зохиолын онолын ихээхэн нэр хvнд бvхий чиглэл формалист оно¬лын чиглэл нь утга зохиол шинжлэлийг vндсэндээ тухайн бvтээлийн хэлний судалгаанд гол анхаарлаа хандуулах ёстой гэж vзэж байсан. “Утга зохиол шинжлэл нь уран сайхны хэлбэрийг бvрдvvлэгч гол хvчин зvйл болох хэл найруулгын судалгаа юм” гэсэн томьёолол дэвшvvлсэн юм. Философид vзэл санаа нь vзэл санаа л байдаг бол урлагт vзэл санаа нь хэлбэр байдаг. Єєрєєр хэлбэл урлагийн утга агуулга болох vзэл санаа нь уран сайхны хэлбэр уран сайхны дvр, уран сайхны бvтэц байгууламж, уран сайхны хэл найруулгаар дамжин илэрдэг. Иймээс аливаа уран бvтээлийн vндсэн мєн чанар, оршин байхуйн /экзистенци/ тvгээмэл болзол нь уран сайхны хэлбэр, тvvний илрэх уран сайхны арга хэрэгсэл юм хэмээх онолын суурь vзэл баримтлал єнгєрсєн зууны эхнээс нийтэд тєлєвшсєн билээ. /Ийм ч учраас vгийн урлаг уран зохиолын хувьд хэл найруулга нь тухайн зохиол бvтээлийн орших vндсэн болзол, тухайн зохиолчийн уран чадвар, сэтгэлгээний цар хvрээг илэрхийлэх гол шалгуур болдог/
Орчин цагт онолын энэхvv суурь чиг баримжаа нь шинжлэх ухааны бусад салбарын хєгжил, vзэл санааны єєрчлєлт хувирал, шинэ нээлтvvдтэй холбоотойгоор ихээхэн єргєжин тэлж, философи, танин мэдэхvйн логик vндэслэлийн хувьд онцгой баяжиж, шинэ шинэ баримт нотолгоо, детерминант болон индетерминант шалтгаацлал илрvvлэх болжээ.
Єнєє vед танин мэдэхvйн салбарт хамгийн их анхаарал татаж, vлэмж гайхашрал тєрvvлж буй шинжлэх ухааны нэн шинэхэн салбар бол синергетикийн шинжлэх ухаан буюу шугаман бус шинжлэх ухаан, complexity буюу ээдрээт юмс vзэгдлийн тухай ухаан юм.
Чухам энэ vзэл санааны vvднээс vзвэл хамгийн товчдоо энэ ертєнцєд туйлын тєгс зvй тогтол, нийтлэг хууль, тvгээмэл мєн чанар гэж хаана ч байдаггvй ажээ. Єєрєєр хэлбэл ертєнцєд зvй тогтол, систем, эмх цэгц, дvрэм журам гэж байдаггvй гэнэ. Харин ч бvр эсрэгээр орчлон ертєнц, амьдралын хамгийн гол, хамгийн нийтлэг, vндсэн мєн чанар, тvгээмэл дvр тєрх бол системт бус чанар, єєрєєр хэлбэл, хаос чанар, абсурда байдал юм.
Энэхvv шугаман бус шинж буюу хаос шинж хамгийн тод илэрдэг vзэгдлийн нэг бол хэл, тэр тусмаа уран сайхны хэл юм.
Синергетикчдийн баталж байгаагаар ертєнцєд шугаман vзэгдэл гэж огт байдаггvй ажээ. Хvний сэтгэлгээ хvртэл шугаман бус буюу хаос шинжтэй байдаг. Тэгэхээр ухамсар оюун санаа, сэтгэхvйн хамгийн ойрын шууд тусгал, дамжиггvй бодит байдал болох хэл нь хамгийн хаос, иррациональ, шугаман бус шинжтэй зvйл бєгєєд гайхалтай фрактал бvтэцтэй байдаг. Жишээ нь: Будаа агшаагч гэж ярьдаг, vнэн хэрэгтээ будааг хєєлгєн томруулдаг хэрэгсэл шvv дээ. Нvдний шил гэж ярьдаг гэтэл vнэн хэрэгтээ энэ нь нvдний харааны согогийг засах, ха¬рах чадварыг дэмжих зориулалт бvхий шил шvv дээ, нарны шил гэж ярьдаг, гэтэл энэ нь наранд єєрт нь огт хамааралгvй зvйл. Нийтээр мэдэх алтан нар, мєнгєн сар хэмээх хоршоо vг байна. Yнэн хэрэгтээ утга агуулгын хувьд vvн шиг худал хуурмаг, vнэн зєв биш хэллэг байхгvй. “ Монгол хvн буруу ярьж, зєв ухаардаг” хэмээх ардын шог афоризм ч чухамдаа бидний ярилцан буй энэ сэдэвт хамааралтай. Энэхvv хэлний шугаман бус чанар нь юуны ємнє уран зохиолын хэл найруулгад тэр тус¬маа яруу найргийн хэл найруулгад хамгийн тод ажиглагд¬даг. Чухам тийм ч учраас эртний Грекийн философич Платон яруу найргийн vндсэн мєн чанарыг “ложный” /худалч/ хэмээх ганц vгээр тодорхойлсон байдаг. Ерєєс уран зохиолын хэл буюу уран сайхны хэл нь нэн ялангуяа яруу найргийн хэл нь аливаа дvрэм журам, утга зохиолын хэлний хэм хэмжээ, уламжлал, стандарт чанарыг хамгийн их зєрчдєг бєгєєд бvр эсрэгээр туйлын “эрх чєлєєт”, нээлттэй , “ардчилсан”, шугаман бус шинж тєрхийг илэрхийлж байдаг. Чухам энэ л шинж буюу уран сайхны хэлний vндсэн онцлог шугаман бус шинж-формаль логикийг илт зєрчдєг чанар нь чухамдаа хvний хамгийн их стандарт бус чанар болох сэтгэл санаа, сэрэл мэдрэмж, сэтгэлгээ, дур хvсэл тэргvvтнийг єдєєж, яруу сайхан буюу гоо сайхны гайхамшигт дvр зураглал, утга агуулга тэргvvтнийг урлан бvтээдэг байна. Товчдоо уран сайхны дvр дvрслэл, адилтгал, зvйрлэл, чимэг vг, яруу хэрэглvvр, яруу сайхан хэл найруулга гэх мэт нь эцсийн дvндээ зєв биш сэтгэлгээний vр дvн бєгєєд эрvvл саруул оюун ухаан-логик сэтгэлгээний vvднээс авч vзвэл буруу vйлдэл, алдаатай сэтгэлгээний илрэл юм. /Єєрєєр хэлбэл, шугаман бус сэтгэлгээний vр дvн болох хэлний шугаман бус-хаос шинжийн илрэл юм./ Энэхvv хэлний хаос шинжийг яруу найргийн ямар ч бvтээл дээр ажиглаж болно. Єєрєєр хэлбэл хэлний шугаман бус-хаос шинж нь аль ч цаг vед яруу найргийн хэлний vндсэн онцлог байсаар иржээ. Yvнийг манай ахмад vеийн яруу найрагчдын жишээн дээр ч олонтаа харж болно.

…”-Yvрийн туяа шиг гэрэлтсэн
Yзэсгэлэнт мандарваа цэцгэнд
Yлбэн сувдын дуслаар
Yvлнээс тасран унавал
Алтран гялбах дэлбээ
Алга мэт тосож
Ариухан манхагаа нээгээд
Авдаг болов уу, яадаг бол…” /Д.Пvрэвдорж/

“Би…Цаг тооны vргэлжлэл
Цагаан сvvний ургамал…” /Б.Лхагвасvрэн/

“Эзэн Богд, Бєртэ vжин хоёр
Энэ замаар алхуулж явсан
Зvv орох зайгvй энэ хоёрын мєр дээр
Зvс гоо Есvй vйлийн эрхээр учирсан
Хувь тавилан, заяа тєєргєєр
Хулан хатанг Чингис Богд таалсан
Орон зай цаг хугацааны орчилд
Одоо чиг, бас тєєрсєн заяа
тэдний мєрийг дагасаар…
/Ч.Дагвадорж/

Эндээс харахад манай яруу найргийн сонгодог уламжлалын нэг утга далдлах арга, уран дvрслэл, уран утга, адилтгал, зvйрлэл тэргvvтэн нь бvгд ерєнхий шинжээрээ хэл найруулгын болоод бодол ухаарлын улмаар сэтгэлгээний нэг тєрлийн шугаман бус шинж болохыг харж болно.
Гэтэл 90-ээд оноос яруу найргийн хэлний шугаман бус-хаос шинж онцгой эрчимжиж, утга зохиолын болон vндэстний хэлний стандартаас улам бvр хєндийрєх vзэгдэл хоёр vндсэн чиглэлээр манай аль ч насны уран бvтээлчдийн хэл найруулгад тvгээмэл ажиглагдах болжээ. Yvнд:
Нэгдvгээрт, Уламжлалт буюу уран сайхны шинэ утга илэрхийлэх, шинэ дvр, дvрс¬лэл бvтээх зорилгоор хэлний тогтвортой стандарт хууль, дvрэм журмыг єєрчлєж байна. Энэ нь адилтгал, зvйрлэл, холбоо vгийн тєвшинєєс хэл болоод хэлэхvйн хамгийн том утга тєгссєн нэгж болох єгvvлбэр-эхийн тєвшинд хvртэл бvх тєвшинд илэрч байна.
“Эх орон минь та: хорхойд ч халгvй бодь гєрєєс
Эрлэг гэтэл: ууцыг тань урж, єрцийг тань ємлєсєєр…
Эвэргvй бєхєн, зааргvй хvдэр чинь: шархны халуунд тарчилсаар…
Эзэн байна уу?” гэж: эмтэрсэн элэг, урагдсан уушиг чарласаар…”
/Т.Галсан/

“Сар тєєрсєн шєнє алс замд оройтохдоо
Санаа нь зовно доо гэж яарсан минь чиний л тєлєє
Сагсуу залуу насанд найрын ширээний цаана
Сагаад ирсэн vгээ залгиж суусан минь чиний л тєлєє…”
/Д.Цоодол/

“Тэнгэрийн дарс мэт исгэлэн
Тэргvvн ихэмсэг явнам, би…”
/М.Амархvv/

“…Євсний чинь vндэс, шувуудын чинь жиргээнд би шингэлээ
Yгний минь vнэн, vсний минь цагааныг
Єєр хэнээр ч бус, та л єєрєє шvvгээрэй
Эх Монгол нутаг минь ээ “
/Ж.Болд-Эрдэнэ/

Хоёрдугаарт, Танин мэдэхvйн шугаман бус сэтгэлгээ, орчлонгийн /амьдралын/ хаос-абсурда vзэл санааг илэрхийлэх, тэрчлэн гоозvйн євєрмєц /шинэ/ мєн чанар, хууль, зvй тогтлыг эрэлхийлэх зорилгоор хэлзvйн тогтвортой стандарт, найруулгын тогтсон хэм хэмжээг зориуд эвдэх болсон бєгєєд энэ нь хэлний хамгийн бага нэгж авиа, дагавар, нєхцєл, сул vг тэрчлэн хэлний модальность шинжийн илэрхийллээс авахуулаад мєн л хэл болоод хэлэхvйн хамгийн том утга тєгссєн нэгж болох єгvvлбэр-эхийн тєвшинд хvртэл бvх тєвшинд илэрч байна.

“Олон онгод хураад
“Одоо Галсансvхийг яах вэ?” гэж хєєрєлдєхєд…
…Сум шиг даяанч шvлэгч над руу сул чиглэн чавхдахад завилж
Суусан би бээр дэндvv хол явснаа мэдээд хананаасаа гарч ирвэй.
/Б.Галсансvх/

“Ширээнээс сандал
Намхан байх нь Єнєєдєр”
/Ц.Олзвой/

“Хvvхэд зан, гэнэн араншингаа би
Хуучин хавтсыг нь урах тєдий болгоод л Сvхзоригт єгчихжээ
Тариан талбайн мануухай шиг хэнэггvй царайлчихаад тэрээр
Тагтаанд будаа цацах адилаар бусдын хєл рvv сэтгэлээн шидлэх юм”
/Ц.Буянзаяа/

“ОYМУЗ-ын тvvх”-ийн сvvлийн 18 жилийн тvvхийг “Шинэхэн vеийн утга зохиол” хэмээх томьёоллын дор ялгамжаалан авч vзэх vзэл санаа сvvлийн vед нилээд дэлгэрэх болсон билээ. Yнэхээр энэ ахархан он жилvvдэд нийгэм дэх суурь єєрчлєлтийг дагалдан манай уран сайхны сэтгэлгээ чєлєєлєгдсєнєєс гадна ерєєс ХХ зууны 80-90-ээд оноос хvн тєрєлхтний танин мэдэхvйн тєвшин, номлол тэргvvтэн чанарын шинэ шатанд гарсны дам бус, шууд vр дvн нь манай “шинэхэн vеийн яруу найргийн тvvх” юм.
Чухам энэ он жилvvдийн яруу найргийн хэл найруулгын онцлог, vндсэн чиг хандлагыг бид дараах гурван чиглэлээр тодорхойлж байна. Yvнд:
Нэгдvгээрт яруу найрагт сэтгэлгээний болон хэлний шугаман бус хэв маяг, арга, vзэл санаа ноёрхох хандлагатай болсон. Энэ нь бvх насны уран бvтээлчдэд тvгээмэл ажиглагдаж байна.
Хоёрдугаарт Дорны мэргэн ухаан, эртний сонгодог уламжлалдаа vнэнч vлдсэнээр сонгодог бичгийн хэлний уран тансаг, зєєлєн aйзам хэмнэл, яруу хэрэглvvр тэргvvтнийг эрхэмлэх vзэл санаа манай орчин цагийн яруу найргийн тvvхэнд Б.Ренчин гуайгаар уламжлан ирсэн бєгєєд хэл найруулгын энэ хэв маяг 90-ээд оны vндэсний ухамсарын сэргэлтийн шууд нєлєєн дор яруу найрагт ойрхи цагийн тvvхэнд хэзээ ч /1930, 40, 50, 60, 70-аад онуудад/ байгаагvйгээр сэргэсэн тєдийгvй бvтээлчээр шинэчлэгдэж байна.

“Яаж би Амитаба шиг, хєлєє цэцгэн єлзий завилах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, чамайгаа бурханы тигд бvтээх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, хvйсний нууцыг хуруугаараа томьёолох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, хvvхний бэлхvvсийг алтан харганаар vйслэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, газрын гvн дэх vндэсний vзvvр рvv залбирах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, есєн эрдэнийн чулуугаар чамайгаа чимэх вэ?
/Д.Нямсvрэн/

Тэнгэрийн рашаан гэлтэй бороон дуслууд ертєнцийн хирийг арилган оджээ
Тэргvvлшгvй чинадаас ариусган ариусгасаар саруул оюуны лянхуаг дэлгэрvvлжээ
Нvцгэн бvсгvйн галбир шиг бємбєрцгийн налууг даган урсжээ, ариухан усан
Нvглийн цєєрмийн бєглєєсийг мулталж газрын гvн рvv усыг нь шавхжээ…
Yнэн сайхан тунамал эрдэнэ мэт сэтгэлийг судлахаар алсын уулс руу би явлаа
/Т.Содномнамжил/

“Гандигар модны мєчирт цагаахан vvлс ороолдоход
Гангар цагийн сэрvvлэг галын дэргэд дохиолно
Дvvмэд охидын нvдэнд алтан гургалдай жиргэж
Дvvрэн хєх саран аньсага сормуусаа буулгана
Янаг залуухан дорно саруулхан шєнvvдээ бэлэглэвч
Ялдам чиний дэргэд яагаад ч юм гунигтай байна
Мєрєєсєл хайрын жимийг бугуйндаа эвхэж зогсоход
Мєнгєн лимбийн хєндийгєєр vvл хєвєєд л будангуй байна.

/Ц.Бавуудорж/

Гуравдугаарт “Орчин цагт нийгмийн хєгжлийн хурд, иргэншлийн абсурда байдал ихсэх тусам тvvний нєлєє сэтгэлгээнд тєдийгvй хэлэнд хvртэл тусаж хэлний тоглоомтой хамт vг ч, ойлголт ч, vнэт чанар ч єєрчлєгддєгєєр барахгvй урлан бvтээх хил хязгаар ч єєрчлєгддєг байна” / Людвиг Витгенштейн/ Чухам энэ vзэл санаа 90-ээд оноос хойшхи монголын яруу найргийн хэлэнд хамгийн их хvчтэй илэрч байгаа бєгєєд vvний vр дvнд шvлгийн хайрцагласан хэв маягийг эвдэж, задгай шvлэглэдэг нь сэтгэлгээ гvнзгийрч байгаагийн нэг илрэл болж байна. Иймээс манай орчин цагийн иргэншсэн нийгэмд верлибр хэв маяг уламжлалт сонгодог хэл найруулгын хэв маягийг маш хvчтэй тvрж байна.

“…Бичихгvй байж чадахгvй дээ… гэж
Чи хэлсэн. Тэгээд инээмсэглэсэн.
Чамайг инээмсэглэх vед хорвоо ямар сайхан…”
Non plus ultra
/Г.Аюурзана/
* * *
Иймээс 1990-ээд оноос хойш нийгэм дэх суурь єєрчлєлтийг дагалдан манай уран сайхны сэтгэлгээ чєлєєлєгдсєнєєс гадна ерєєс ХХ зууны 80-90-ээд оноос хvн тєрєлхтний танин мэдэхvйн тєвшин, номлол тэргvvтэн чанарын шинэ шатанд гарсантай шууд холбоотойгоор яруу найргийн хэлний шугаман бус-хаос шинж болоод верлибр хэв маяг нь /хэдийгээр ойрхи цагийн манай яруу найргийн тvvхэнд байсан vзэгдэл боловч/ шинэхэн vеийн яруу найргийн хэлний vндсэн онцлог, зvй ёсны нэгэн шинэчлэлт болж байна гэж бид vзэж байна.
Єєрєєр хэлбэл яруу найраг дахь хэлний шугаман бус-хаос шинж, верлибр хэв маяг хоёр нь 90-ээд оноос хойш чанарын шинэ шатанд гарсан гэж бид vзэж байна.
Энэ нь эсрэг тэсрэг хоёр vр дагаврыг манай шинэхэн vеийн яруу найргийн хэлний хєгжилд авч ирж байна. Тэгэхдээ чухам vvнийг хэлний хєгжлийн парадокс зvй тогтол гэж ерєнхий хэлшинжлэлд vздэг билээ. Yvнд:
Нэгдvгээрт, хэлний уламжлал, хэл ярианы соёлыг эвдэх
Хоёрдугаарт, Сэтгэлгээний гvнзгийрэл, хэлний хєгжилд єєрийн гэсэн хувь нэмрийг оруулж байна.
Жишээ нь: “Єнє эртнээс надад зориулж бэлдсэн
Єгєємєр зовлонг жаргал шиг эдлэх нь сайхан” /Б.Галсансvх/ хэмээх гайхамшигт мєрvvдийг бид “танин мэдэхvйн болон сэтгэлгээний гvнзгийрэл” гэсэн томьёололд хамааруулж байгаа бол Б.Лхагвасvрэн гуайн шvлгvvд дэх vхлийн тухай

“Сvvдрээ дарж унах”
/Боржигоны бор тал/
“Мєрєєрєє халих”
/”Говь”/
“Эцсийн амьсгал татах”
/”Хvv”/
“Yнэний чулуу дэрлэх”
/“Чамаараа би зєндєє гоёсон”/
“Жамын хєлд єєдєх”
/”Буйлтай буга”/
“Амьсгал отголох”
/”Монгол уул”/
“Єєрєє vзэхгvй нэгэн маргааш”
/”Хожимдол”/
зэрэг дvрслэлvvдийг бид хэлний хєгжилд оруулж буй хvчин зvйлс гэж vзэж байна.
Чухам дээр дурдсан энэ бvх шинж, эх хэлний хєгжил хєдєлгєєнд оруулж буй vнэт хувь нэмрийг бид vе vеийн яруу найрагчид тэр дотроо бидний илтгэлийн vндсэн судлагдхуун болсон “шинэхэн vеийн яруу найраг”-ийн тєлєєлєгчдєд тэгш эрхтэй хамааруулахыг хvсэж байна.
Тэрчлэн шинэхэн vеийн яруу найргийн бvх насны тєлєєлєгчдийн дунд
а/. Yгийн утга шилжvvлэн бодитойг хийсвэрлэх, хийсвэрийг бодьгалжуулж, єєрийн гэсэн євєрмєц содон гаж адилтгал бvтээж байгаа нь манай найрагчдын урнаар сэтгэх сэтгэлгээний хэв маягийн тусгал болж, туурвил зvйн онцлогийг нь бvрдvvлж байна.
б/. Хэлзvйн шинэ шинэ арга маяг олноор vvсгэх болжээ. Тухайлбал жинхэнэ нэрийг жинхэнэ нэртэй хамжуулах аргаар холбож євєрмєц шинэ нэрлэлт буюу гаж адилтгал зvйрлэл vvсгэсэн. Энэ нь тодотгогч тодотгуулагчийн харьцаатай нэрийн холбоо биш, бие биедээ уусан нэгдсэн нэгэн цогц болж байна. Жишээ нь: Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасvрэн гуайн “Монгол уул” хэмээх ганцхан шvлэгт “дєл уул”, “хєл уул”, “гэр уул”, “нэр уул”, “дэнс уул”, “жинс уул”, “сvлдэн уул”, “сvсэгт уул”, “сvнс уул” гэх мэт.
в/. Шинэхэн vеийн яруу найргийн бvтээлvvдэд ажиглалт хийх явцад “багасгал, амьшуулал”, “ихэсгэл, тєлєєлvvлэл”, “зvйрлэл ихэсгэл”, “тєлєєлєл бэлгэдэл”, “тєлєєлєл зvйрлэл”, “зvйрлэл тойруулал”, “зvйрлэл юмшуулал”, “адилтгал, чимэг, зvйрлэл”, “амьшуулал, адилтгал, чимэг”, “тєлєєлєл, эерvvлэл”, “тєлєєлєл, амьшуулал”, “амьшуулал, зvйрлэл” гэх мэт дvрслэх хэрэглvvрvvдийг хоёр гурваар нь нэг дор давхар давхар ашиглаж уран дvр дvрслэл бvтээдэг болсон нь 1990-ээд оноос хойшхи шинэ¬хэн vеийн яруу найргийн туурвилзvйн хэлний нэг vндсэн онцлог гэж vзэх бvрэн vндэстэй байна.
* * *
Эцэст нь 1 болон 3 дахь хэв маягийн яруу найраг нь манай vндэстний хэл найруулга болоод хэлний сэтгэлгээнд vнэт хувь нэмэр оруулж байгаа бол 2 дахь хэв шинжийн уран бvтээл нь манай хэлний дархлаанд бахархам сайхан хувь нэмэр болж байна.
* * *
Шvлэг яруу найргаар дагнан боловсрол эзэмшиж, мэргэшиж болох, тэр нь мэргэжил гэхээс илvv сэтгэл зvрхний дуудлага, оноо тавилан юм. Яруу найр¬гаар олз олж чадахгvй нь vнэн. Гэхдээ яруу найраг нь олон хvний боддогоор хєнгєн хялбар, зугаа цэнгэл тєдий сонирхлын зvйлс ч бас биш. Жинхэнэ яруу найраг нь сэтгэлгээний єндєр боловсрол, туйлын євєрмєц нандин мэдрэмж , дотоод мєн чанарыг шаарддаг. Ерєєс хvн тєрєлхтний хамгийн гайхамшигтай, хамгийн сонирхолтой, хамгийн тайлбарлагдашгvй нандин чанарын нэг бол мэдрэмж юм гэж гvн ухаантнууд болон хvмvvнлэгийн шинжлэх ухаанд vздэг. Энэхvv байгалаас заяахдаа хvн бvрт адил тэгшгvй ирдэг, онолын ном сурах бичгvvдэд “уран бvтээлийн онгод” /вдохновение/ буюу “авьяас билиг” /талант/ хэмээх нэр томьёогоор харин эртний судруудад бурханы бэлэг, хайр хишиг гэх зэргээр тэмдэглэдэг сэрэл мэдрэмж-авьяас билиг хэмээх ойлголтыг єнєєх аугаа их ухамсар оюун ухаан ч бvрэн дvvрэн тайлбарлаж чаддаггvй бєгєєд угаас тийм эрх ч байхгvй.
Энэ тохиолдолд яруу найраг бол ухамсар оюун санаа, сэтгэл мэдрэмж хоёрын уулзах цэг, мэдлэг ба оюун сэтгэхvй хоёрын сvлэлдэх талбар, эргэцvvлэл ба зєн билгэ хоёрын учрах хаяалбар мєн. Яруу найраг сонирхож оюун сэтгэхvйн гайхамшигт дvр зур¬гийг хэлний аугаа их илэрхийлэх боломжуудаар туршин vзэх нь хэн хvнд заяадаггvй хувь тавилан-аз жаргал билээ. Энэ утгаараа жинхэнэ яруу найраг нь бvрэн тєгс танин мэдэхvйд ойртох эцэс тєгсгєлгvй vйл явц, олон арга замуудын дотроос хамгийн нандин, хамгийн хvнлэг, давтагдашгvй хувилбар нь юм. Яруу найргаар дамжуулан философидох нь тухайн хувь хvний зєвхєн єєрийнх нь цорын ганц сэтгэл зvрх-оюун сэтгэхvйн бvтээл болж байдгаараа шалгадаг шинжлэх ухаанаас ялгаатай бас нандин vнэ цэнэтэй билээ. Учир нь ухамсар, оюун санаа, сэтгэл зvрх хэмээх тэнгэрлэг єгєгдхvvнтэй хvн гэгч амьтан цорын ганц давтагдашгvй хувь ертєнц юм.
Тэгээд ч хvн тєрєлхтний хамгийн давтагдашгvй- тайлбарлагдашгvй нандин нууцын нэг болох яруу найраг болоод яруу найргийн хэл, дvрслэн илэрхийлэх арга барилуудын талаар онолын хуурай, саарал, модон хэллэгээр тодорхойлох оролдлого хэзээ ч судлагдхууныхаа буюу уран сайхны хэлний тэнгэрлэг яруу сайхан мєн чанарыг бvрэн дvvрэн нээн илэрхийлэх бололцоо бараг vгvй байх аа. /Yvний тулд нэг удаагийн илтгэлийн хэмжээний цєєн хуудас стандарт бичлэг биш vгvйдээ л бvхэл бvтэн судалгааны ажил, иж бvрэн хандлага, олон жилийн ажиглалт, нєр их хєдєлмєр, єндєр тєвшиний мэдлэг шаардагдах нь дамжиггvй. Яруу найргийн зєвхєн хоёрхон мєр шvлгийг тайлбарлахад л 20 хуудас бичлэг хvрэлцэхгvй байх тохиолдол аль олон билээ/.
Тиймээс илтгэгч, шинэхэн vеийн МУЗ-ийн хэлний гайхамшигт тєлєєлєл болсон сор мєрvvдийг энэхvv хvндэт индэр дээрээс зvгээр л уншин сонордуулахыг єєрийн vvрэг-бахархал-аз жаргал гэж vзэж байна…
/Илтгэгч шvлэг унших авьяас туйлын мєхєс тул манай шинэхэн vеийн яруу найргийн бахархал болсон Д.Пvрэвдорж, Ш.Сvрэнжав Б.Лхагвасvрэн, Д.Урианхай, Т.Галсан, П.Бадарч, Ч.Дагвадорж, Д.Цоодол, О.Дашбалбар агсан, Д.Нямсvрэн агсан, Г.Мэнд-Ооёо, Л.Мягмарсvрэн, Ж.Болд-Эрдэнэ агсан, Ш.Уянга агсан, Т.Содномнамжил агсан, Ц.Олзвой агсан, Г.Аюурзана, Б.Одгэрэл, Х.Чилаажав, Ж.Баяржаргал, Ж.Батбаатар, А.Эрдэнэ-Очир, Ц.Бавуудорж, Ц.Буянзаяа, Б.Галсансvх, П.Батхуяг, Л.Мєнхтєр, Х.Эрдэнэбаатар, Д.Цогбадрах, Ц.Дашдамба, Д.Бєхбат, Б.Эрдэнэсолонго, Б.Сvхзориг, Л.Моломжамц, Б.Золбаяр, Д.Нямдорж, Ц.Хулан, Л.Єлзийтєгс, Б.Ичинхорлоо, Б.Ганчимэг, Б.Лхагвасvрэн нарынхаа алдар нэрийг єргєхийг хvсэж байна./
Ингээд бидний энэ цагийн нэгэн их яруу найрагч-гvн сэтгэгч Д.Урианхай гуайн нэгэнтээ бичсэн “Яруу найраг нь хvнээс илvv мэдсэнээ, хvнээс илvv мэдэрснээ хvмvvст хэлэхсэн гэх яаж ч болохгvй халуун аазгайнаас тєрдєг. Яруу найраг бол хvнийг хvн болгох хvслийн хамгийн хvнлэг, хамгийн гоо сайхан дуун алдалт мєн” хэмээх онч сайхан vгээр энэхvv бяцхан илтгэлээ єндєрлье. Єнє эртний буурал сайхан тvvхтэй, аугаа их хэл, соёл, яруу найргийн євтэй талын монголчуудын эдvгээ цагийн удам угсаа vгийн урлагийн их мастерууд-яруу найрагч ТА БYХЭНД МААНЬ БYГДЭД нь энэ гайхамшигт vгс бvрэн хамааралтай билээ.
Аливаа мэдрэмжийг зєвхєн мєн л сэрж мэдрэх цорын ганц замаар л хvртэж болно.
Yvний тулд зєвхєн уран бvтээлчээс тєдийгvй мєн уншигч, vзэгч, нийгмийн гишvvдийн зvгээс ч сэтгэлгээний зохих боловсрол, гоозvйн єндєр мэдрэмж шаардах эрхтэй.
С.Энхбаяр (МУБИС)

Эх сурвалжийг: Зууны Мэдээ Сонин